De zoektocht naar blindgangers

Geschutgranaten, raketten of vliegtuigbommen; als er in een gebied grondroerende werkzaamheden plaatsvinden en er nog explosieven in de bodem aanwezig zijn, dan bestaat de mogelijkheid op ongecontroleerde detonatie van deze explosieven. “Dat wil je niet meemaken”, benadrukt Hans Smulders, directeur van Bombs Away en senior adviseur explosievenopsporing. “Je wilt weten waar je explosieven kunt verwachten en hoe je de risico’s op voorhand kunt uitsluiten.”

Bombs Away is gevestigd in een monumentaal pand aan de Utrechtse Maliebaan. Het pand kent een roerige geschiedenis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hier de Sicherheitspolizei gevestigd, die nauw verbonden was met de geheime inlichtingendienst van de Duitse bezetter (Sicherheitsdienst). De vertrekken in het pand ademen geschiedenis, die ook valt af te lezen aan de grote ‘Strike Photos’ aan de wanden, gemaakt tijdens geallieerde luchtaanvallen. Het in kaart brengen en specificeren van oorlogshandelingen is hier dan ook aan de orde van de dag. Elk detail kan immers helpen om ontplofbare oorlogsresten in kaart te brengen en te traceren. 

Hoewel de Tweede Wereldoorlog meer dan 75 jaar geleden is, worden vandaag de dag nog steeds ontplofbare oorlogsresten in de Nederlandse bodem aangetroffen. Tot eind jaren ‘90 was het opsporen en ruimen van explosieven voorbehouden aan de Explosieven Opruimingsdienst (EOD). Later mocht de explosievenopsporing ook door particuliere bedrijven worden uitgevoerd. De vernietiging van de aangetroffen oorlogsresten bleef wel voorbehouden aan de EOD.

Een belangrijk onderdeel van het werk van Bombs Away is het uitvoeren van het historische vooronderzoek.Tijdens zo’n onderzoek worden binnen- en buitenlandse archieven geraadpleegd, luchtfoto’s geanalyseerd en (oog)getuigen gezocht om uiteindelijk vast te stellen op welke locaties een verhoogd risico bestaat op het aantreffen van ontplofbare oorlogsresten. “Een intensieve aangelegenheid”, vertelt Maxim Kuiten, projectleider en adviseur van Bombs Away. “Van sommige bombardementen zijn honderden luchtfoto’s gemaakt. We moeten deze luchtfoto’s dan met elkaar vergelijken om de kleinste details op de juiste manier te interpreteren. Soms is het ook een eenvoudig rekensommetje. Als een archief vermeldt dat er zes bommen zijn afgeworpen terwijl luchtfoto’s slechts vijf kraters laten zien, dan weet je dat de teller nog niet op nul staat.”

Voor sommige onderzoeken worden getuigen geïnterviewd. “We zitten soms enkele uren bij een getuige”, vertelt Linda Hofland-Timmers, projectleider Risicoanalyse, in dit verband. “Ook als de gezochte informatie in een minuut kan worden verteld. Maar als iemand bereid is om ons te helpen, krijgt hij ook ruim de gelegenheid om zijn verhaal te vertellen. Hij is voor ons een belangrijke informatiebron en maakt ons onderzoek weer een beetje nauwkeuriger.”

De aanpak van Bombs Away is uniek. “Wij bepalen de aanwezigheid van ontplofbare oorlogsresten dus uitsluitend aan de hand van historische bronnen”, vertelt Smulders. “Als op basis van de geraadpleegde bronnen vastgesteld wordt dat in een projectgebied een verhoogd risico bestaat op ontplofbare oorlogsresten in de bodem, wordt een advies op maat gegeven. De vervolgstappen – zoals het uitvoeren van detectie – worden door andere partijen uitgevoerd. Hierdoor blijft Bombs Away onafhankelijk en dit zorgt voor een unieke positie in de markt.”

Zijn er verdachte gebieden binnen de grenzen van het projectgebied, dan adviseert Bombs Away soms een risicoanalyse. Kuiten: ”Dit doen we als we verwachten dat naoorlogse activiteiten – denk aan bebouwing, ontgravingen en/of ophogingen – de situatie ten aanzien van explosieven in de bodem hebben beïnvloed. We brengen dan in kaart welke grondroerende werkzaamheden naoorlogs in een gebied zijn uitgevoerd. Zo kunnen we bijvoorbeeld tot de ontdekking komen dat een projectiel wel aanwezig is, maar veilig afgedekt door een zes meter dikke grondlaag. In dat geval toont de analyse aan dat de aannemer geen risico loopt.”

Het archief dat Bombs Away sinds 2011 opbouwt, heeft inmiddels een indrukwekkende omvang. Grote, hoge wanden zijn gevuld met boeken over specifieke gebieden in binnen- en buitenland, oorlogsgebeurtenissen en geografische werken. Om nog niet te spreken van het materiaal dat digitaal is opgeslagen. “Veel informatie is voor onze medewerkers al parate kennis”, vertelt Smulders. “Zij hebben in de afgelopen jaren al veel vooronderzoeken naar explosieven uitgevoerd. Hierdoor hebben ze veel kennis en expertise in huis, niet alleen om een vooronderzoek uit te voeren, maar ook om de opdrachtgever van de juiste adviezen te voorzien.”

Hoe groot of hoe klein ook, de onderzoeken van Bombs Away zijn nooit standaard. Zoals in december 2020 in Tilburg, waar zij het explosievenonderzoek uitvoerde in een ontwikkelingsgebied. “We hebben hier het vooronderzoek gedaan, de risicoanalyse uitgevoerd en de detectiewerkzaamheden in het veld voor de opdrachtgever georganiseerd”, vertelt Kuiten. “In dat geval nemen we de volledige verantwoordelijkheid op ons. We hebben de directievoering gedaan, de deskundige partijen geselecteerd en de communicatie met de grondeigenaren uitgevoerd. Er werd een projectteam samengesteld met afgevaardigden van onder meer de EOD, hulpverleningsdiensten en RWS. We hebben de ruiming tot in detail voorbereid en het verkeer geregeld tot een straal van 600 meter. Maar hoe zeker we ook waren van onze zaak, de nacht tevoren deed ik geen oog dicht en op het moment dat de ontstekers werden verwijderd uit twee kolossale vliegtuigbommen bonsde mijn hart in de keel.”

Toch zal dit voor Kuiten nooit aanleiding zijn om een andere baan te gaan zoeken. “Het mooie van dit werk is dat je blijft groeien. Je komt voortdurend in aanraking met andere kennisgebieden. Toen het heien ergens te veel trillingen veroorzaakte, maakte ik kennis met boorpalen. Op dezelfde manier heb ik inzicht gekregen in zonnepanelen, het rioleringsstelsel en asfaltverhardingen. Daarnaast vraagt het diplomatie. Het is mooi om de betrokkenen met minimale onrust door het proces te manoeuvreren en ze vervolgens te garanderen dat zij veilig verder kunnen met hun project.”