Meer dan alleen een waterveiligheidsopgave 

De kans op wateroverlast en watertekort in de noordelijke provincies wordt groter nu het klimaat sneller verandert. Zo ook in het Groningse vissersdorp Zoutkamp. Waterschap Noorderzijlvest hanteert een bijzondere aanpak en is het project aangevlogen zonder concreet plan. Niet alleen alle inwoners, stakeholders, gemeente Het Hogeland en provincie Groningen werden betrokken, maar ook de markt werd uitgedaagd om samen de waterveiligheid te verhogen én tegelijk een impuls te geven aan de leefbaarheid, verkeersveiligheid en het toerisme in Zoutkamp en omgeving.

Naar aanleiding van de studie ‘Droge Voeten 2050’ had waterschap Noorderzijlvest een opgave in Zoutkamp om de capaciteit van het gemaal te vergroten naar 1.600 m3 per minuut en om de regionale kering dwars door het dorp te versterken. “Eerder maakten overheden dan plannen en die werden in het dorp gepresenteerd met de mededeling ‘dit is goed voor u en zo gaan we het doen’,” begint Mark Pietersen, projectmanager bij Waterschap Noorderzijlvest. “In Zoutkamp hebben we gemeend het anders aan te pakken. We wisten dat we een grote waterveiligheidsopgave hadden, en hebben toen, gezien de impact, nadrukkelijk het dorp gevraagd om met ons mee te denken. Maak samen met ons een plan. En zo zijn we in 2018 de boer opgegaan.” 

Vleugels

Van het een komt het ander. Dat gold ook bij de planontwikkeling voor Zoutkamp. “Gezien de impact van het project, hebben we aanvullende wensen en ideeën geïnventariseerd om te bekijken of we ook een maatschappelijke meerwaarde konden creëren met het project”, zegt Eddi Ottens, omgevingsmanager bij Waterschap Noorderzijlvest. “Daardoor ontstaat nóg meer draagvlak, zo weten we uit ervaring bij een eerder dijkversterkingsproject tussen Eemshaven en Delfzijl, en kun je mogelijk extra koppelkansen benutten.” In de verkenningsfase hebben we daar veel tijd aan besteed, zegt Mark. “Daaruit zijn koppelkansen voortgekomen die onder meer de cultuurhistorie bewaken, maar ook de recreatie en het toerisme versterken. Het project werd opeens veel breder ingestoken dan alleen de waterveiligheidsopgave. Het resultaat daarvan was dat er externe financieringsstromen op gang kwamen, dat gedeputeerden en dagelijkse bestuursleden erachter gingen staan. En ja, dan krijgt het project écht vleugels.” Nieuwe Waterwerken Zoutkamp wordt dan ook mede gefinancierd door het Nationaal Programma Groningen, het Waddenfonds, de Erfgoed Deal en de Commissie Bodemdaling.

2-fasen contract

In de verkenningsfase heeft het waterschap veel gebruik gemaakt van ingenieursbureaus. Om tot een gedegen en weloverwogen ontwerp te komen, werd besloten om de markt al vroegtijdig bij het project te betrekken en niet te wachten tot het bestek klaar was. 

Mark: “Zodoende hebben we een 2-fasen contract op de markt gezet. Daar hebben twee uitvoerende partijen op ingeschreven en zijn we vervolgens met Strukton in zee gegaan voor de eerste fase. De opdracht was om te komen tot een maakbaar en verrassingsvrij Definitief Ontwerp (DO).” Dat werd in december 2022 definitief, waarna het Algemeen bestuur van waterschap Noorderzijlvest in februari 2023 heeft ingestemd met het uitvoeringskrediet voor het hele project.” Marcel Kampman, projectmanager bij Strukton: “Uiteindelijk zijn we tot een ontwerp gekomen waarbij we een nieuw gemaal bouwen met de beoogde capaciteit van 1.600 m3 per minuut naast de monumentale Hunsingosluis uit 1859. Ook de sluis wordt aangepakt. We gaan deze restaureren en ombouwen naar een schutsluis, zodat scheepvaart mogelijk blijft, ook als het gemaal in bedrijf is. Dat is nu niet het geval.” 

Hoofdrol voor voormalige zeedijk

Om de overlast in het dorp zoveel mogelijk te beperken, is ervoor gekozen om niet de regionale kering dwars door het dorp op te hogen, maar is een alternatief bedacht waarin voor de voormalige zeedijk een hoofdrol is weggelegd. Zoutkamp lag vroeger namelijk aan zee. Toen in 1953 als gevolg van de watersnoodramp de Lauwerszee in 1969 werd afgedamd transformeerde het tot een meer. Sindsdien heeft de Hunsingosluis in de voormalige zeedijk geen zeekerende functie meer. “We hebben nu dus de keuze gemaakt om het hele pakket op te schuiven naar de zeedijk, inclusief de bouw van een nieuw gemaal en de restauratie en ombouw van de tot Rijksmonument gekroonde Hunsingosluis uit 1859 tot schutsluis”, zegt Eddi. “Met name dat laatste is een behoorlijke uitdaging. Samen met Strukton, de verantwoordelijke overheidsinstanties en een restauratiearchitect hebben we al in het DO-traject een expertteam opgericht om het ontwerp zo goed mogelijk af te stemmen.” Mark vult aan: “Normaliter dien je het DO in bij de omgevingsvergunning en wordt daarna pas het ontwerp getoetst. Die tijd hadden we hier niet. Vandaar dat we ervoor gekozen hebben om het parallel te laten lopen. Een hele nieuwe manier van werken voor alle betrokkenen, maar het heeft hier uiteindelijk heel goed uitgepakt.”

Tijdelijke bypass

Door de prettige samenwerking tussen het waterschap en Strukton in de bouwteamfase werd ook het realisatiecontract gegund aan Strukton. “We zijn vervolgens in mei 2023 gestart met het realiseren van een bouwput van 100 bij 20 meter voor de onderbouw van het gemaal. Daarin zijn 407 combipalen met een prefab kern en groutomhulling aangebracht”, zegt Marcel. “Vervolgens is de kuip tot circa 8,5 meter diep ontgraven en hebben we een onderwaterbetonvloer gestort van 1 meter dik. De kuip is leeggepompt en sindsdien fantastisch mooi droog.” Inmiddels is de constructieve vloer gestort en zijn ook buiten- en tussenwanden van de drie stroomkokers gereed. “De ruwbouw van het gemaal is sinds september dit jaar helemaal afgerond. Nu beginnen we langzaam aan de restauratie van de Hunsingosluis”, zegt Marcel. “Het Hunsingokanaal is inmiddels volledig afgedamd met een bouwput. Het oude gemaal H.D. Louwes moet het water aankomend winterseizoen nog wel naar het Lauwersmeer kunnen verpompen en dat gebeurt via een bypass door de stroomkokers van het nieuwe gemaal. Zodoende hebben we geen tijdelijke pompinstallatie nodig.”

Veel draagvlak

Het draagvlak bij de dorpsbewoners en andere stakeholders is buitengewoon goed, merkt Eddi die wekelijks op het project aanwezig is. “Weliswaar verloopt de bouwcommunicatie via de aannemer, maar ook wij als waterschap nemen onze verantwoordelijkheid en zijn zichtbaar aanwezig”, zegt hij. “Als er wat is, weten we elkaar te vinden. We hebben ook regelmatig afstemming onderling en iedere vrijdag is er een inloopochtend in het informatiecentrum. Mensen die vragen hebben kunnen hier vrijblijvend binnenlopen. Natuurlijk is er hinder, maar doordat afspraken worden nagekomen, vooral bij stremmingen, is er gewoon heel veel vertrouwen vanuit de omgeving. En het is onze taak om dat te behouden.” Op de vraag of deze bijzondere maatwerkaanpak voor herhaling vatbaar is, antwoordt Mark: “Het is een mooie aanpak, dat zeker, en die past bij zo’n grote ingreep in een dorp. Maar we moeten ook dijkvakken van 9 kilometer gaan versterken, daar past een andere aanpak bij.”

In oktober 2025 moet volgens planning de hele ruwbouw en het grootste deel van de afbouw van het gemaal en de sluis klaar zijn. Daarna volgt een periode van inregelen en afstemmen van de systemen. In maart 2026 volgt dan de definitieve oplevering. Gelijktijdig voert Strukton ook nog vijf koppelkansen uit voor de gemeente. Een bewuste keuze volgens Marcel, zodat het voor de omgeving heel zichtbaar is dat er één partij aan het werk is en ze bij vragen zich ook bij één loket kunnen melden. Behalve de waterveiligheid wordt ook de verkeersveiligheid verbeterd, de toeristische en recreatieve mogelijkheden rond het Lauwersmeer uitgebreid en de vaarrecreatie richting het Hogeland en stad Groningen versterkt. Mark tot besluit: “Na oplevering dagen we de markt opnieuw uit om het oude gemaal H.D. Louwes op een duurzame, verantwoorde en innovatieve manier te ontmantelen.”