Inzicht in gelaagdheid van eeuwenoude dam

De Nieuwendam, waarin gemaal Monnickendam wordt gebouwd, is omstreeks het jaar 1400 aangelegd. De dam is de afgelopen 600 jaar steeds versterkt, opgehoogd en verbreed. Documentatie daarvan ontbreekt met uitzondering van de laatste 100 jaar. Om meer inzicht te krijgen in de opbouw van de dam doet onderzoeksbureau Vestigia Archeologie & Cultuurhistorie uit Amersfoort tijdens het uitgraven van de bouwkuip onderzoek naar de gelaagdheid van het grondlichaam. Dat heeft recent uitgemond in een fantastische archeologisch vondst.

Het ontbrak het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier aan een volledig beeld van de opbouw van de eeuwenoude dam, begint Jeroen Flamman, senior KNA (Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie) archeoloog van Vestigia en projectleider van het archeologisch onderzoek. “In het vooronderzoek werd wel gesproken over een sluis die in het verleden in de Nieuwendam zou zijn aangelegd, getuige een summiere beschrijving, maar de exacte locatie daarvan was niet bekend. Ook historische kaarten uit de 16e eeuw gaven geen uitsluitsel. De kaarten bleken niet schaalvast en konden niet worden teruggeplaatst in het huidige kaartbeeld zodat de ligging van historische sluis niet vooraf was te bepalen. We zouden ons in beginsel dus alleen bezighouden met onderzoek naar de opbouw van de dam. Totdat we een belletje kregen van de aannemerscombinatie.”

Tijdens graafwerkzaamheden in de bouwkuip stuitte men op allerlei houtresten. “Aanvankelijk dachten we nog aan bijvoorbeeld restanten van een oeverbeschoeiing of van eerdere versterkingen”, zegt Flamman. “Eenmaal op locatie aangekomen bleek het te gaan om constructiehout, eikenhout dat bewerkt is door mensen. Dan gaat het circus van start. Dat heeft uiteindelijk geresulteerd in de fantastische vondst van een ruim 400 jaar oude sluis. Of beter gezegd, de onderkant van een sluisconstructie, zijnde de vloer en fundering met een omvang van 36 m lengte en 6,5 m breedte. Na afstemming met het bevoegd gezag, zijn we gezamenlijk met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en de aannemerscombinatie CGM de samenwerking aangegaan om de eeuw-
enoude constructie zo zorgvuldig mogelijk te documenteren. Gedrieën nemen we elk onze eigen rol om ervoor te zorgen dat de bouwwerkzaamheden zo snel mogelijk voorgezet kunnen worden.”

Als initiatiefnemer en opdrachtgever heeft het hoogheemraadschap ook een historicus in dienst. “Hij is direct in de archieven gedoken om informatie boven tafel te krijgen. Wij zijn vervolgens met een groot team ter plaatse archeologisch onderzoek gaan opstarten volgens de geldende wet- en regelgeving. De aannemerscombinatie heeft op zijn beurt allerlei materieel en personeel ter beschikking gesteld om ons daarbij te assisteren. Iedereen draagt op die manier zijn steentje bij aan dit onderzoek. Binnen anderhalve week waren alle taken en rollen verdeeld en werden de handen ineengeslagen om op een efficiëntie manier het onderzoek te kunnen uitvoeren. Dat is echt lovenswaardig voor zo’n groot en complex project”, vindt Flamman.

De eeuwenoude sluis wordt volledig ‘blootgelegd’ en met de modernste technologieën in kaart gebracht. “Er wordt zelfs een 3D-laser-scan en een fotogrammetrisch beeld gemaakt van de constructie”, zegt Flamman. “Uit bemonsteringen van het eikenhout en historische beschrijvingen kunnen we afleiden dat de sluis omstreeks 1560 moet zijn gebouwd. Dat roept weer allerlei andere vragen op. In die tijd was er namelijk weinig eikenhout voorhanden in Nederland, zeker niet van het formaat zoals is toegepast in de sluis. Het bouwmateriaal moet dus van elders zijn aangevoerd uit bijvoorbeeld Duitsland, Polen of misschien wel Scandinavië. Daarnaast zijn we benieuwd naar de opbouw van de constructie. Uit die tijd zijn er weinig bestekken bewaard gebleven. Vaak was er alleen een bestellijst en werd de constructie niet in tekeningen gevat, maar uit het hoofd gebouwd door ervaren timmerlieden, zoals destijds ook gebruikelijk was bij de bouw van schepen. Genoeg argumenten dus om de constructie zorgvuldig te documenteren.”

Het was volgens Flamman geen optie om de sluis te behouden. “Het niveau waarop de sluis is aangetroffen ligt 2,5 meter hoger dan het diepste niveau waarop het gemaal wordt gebouwd. Wel zullen er constructie elementen bewaard blijven die op een later moment publiekelijk worden tentoongesteld. Als alles in kaart is gebracht, kan de aannemerscombinatie de werkzaamheden weer oppakken. Wij gaan dit onderzoek en deze bijzondere vondst, samen met allerlei andere voorwerpen die op de sluisbodem tevoorschijn zijn gekomen, uiteindelijk bundelen en beschrijven in een mooi boekwerk. Dat verdient dit project.”